OPIS IKONY ŚW. JANA PAWŁA II, WYKONANEGO PRZEZ GRUPĘ LUMEN DZIAŁAJĄCĄ W RAMACH CHRZEŚCIJAŃSKIEGO STOWARZYSZENIA TWÓRCÓW SZTUKI SAKRALNEJ ECCLESIA W KRAKOWIE (2019/2020)
„Piękno zbawi świat” – co miał na myśli F. Dostojewski pisząc te słowa? Domniemam, że tylko jedno: człowiek nie jest w stanie zbawić świat, lecz tylko jedno imię – Jezus Chrystus, którego nazywamy Pięknem Zbawiającym. W tym sensie największym twórcą jest sam Bóg. Nie można na niego patrzeć inaczej, jak na największego Artystę. Tą twórczością wyróżnił człowieka, który zawsze będzie szukał Jego odbicia i chciał Go naśladować, za nim podążać. W ten sposób piękno stanowi jedną z cnót duchowych, które upodabnia człowieka do Boga. Te poszukiwania i trud ukierunkowują nas na fenomen ikony. Ikona nie naśladuje zewnętrznego piękna – świata, ale odkrywa piękno ukryte bez zmazy i grzechu, świat łączący w sobie pierwiastek boski i ludzki, „piękno przyszłego wieku”.
Ikona św. Jana Pawła II została napisana przez członków Grupy Lumen działającej w ramach Chrześcijańskiego Stowarzyszenia Twórców Sztuki Sakralnej Ecclesia w Krakowie. Pracowano nad nią rok na przestrzeni lat 2019/2020. Jej uroczystego poświęcenia dokonał abp Marek Jędraszewski w kurii metropolitalnej w Krakowie 9 października 2020 roku. Pomysł namalowania ikony dla Kościoła w Syrii powstał wśród parafian parafii Najświętszego Serca Pana Jezusa w Bytomiu i nieodzowne jest tutaj złożyć wyrazy uznania i podziękowania dla Marii i Jarosława Bobulskich.
Od pomysłu do realizacji jest zawsze długa, ale przepiękna twórcza droga. Jak namalować ikonę współcześnie kanonizowanego świętego? Jak przy pomocy środków wyrazu sztuki i tradycji bizantyjskiej przedstawić świętego, którego bardzo dobrze znaliśmy. Słuchaliśmy jego nauczania, razem z nim modliliśmy się podczas liturgii sprawowanych w czasie pielgrzymek do Polski czy na Placu Św. Piotra w Watykanie lub przy innej okazji? Papież, Jan Paweł II nauczał nas o Jezusie Chrystusie i Jego Królestwie, realizował w pełni swoją misję jak następca św. Piotra Apostoła.
W świecie bizantyjskim ikona nie jest postrzegana jako dzieło sztuki czy zwykły obraz sakralny. Jest przede wszystkim częścią liturgii – obrazem liturgicznym, jest wizją Boga i wiedzą o Bogu jak mówił S.Bułgakow. Pozostaje na granicy rzeczywistego i nierzeczywistego. Staje się światkiem świata przebóstwionego – nieskończonego Piękna, Boga. Kościół od zarania uważał ikonę jako konkretną pomoc w realizacji swego powołania. Ikony świętych są miejscem objawienia się świętości, o której pisze L.Uspieński: „Świętość jest zadaniem dla wszystkich ludzi, a ikony są umieszczane wszędzie jako wzór tej świętości, jako objawienie świętości przyszłego świata, jako plan i zamierzenie przemienienie wszechświata”. Zapatrzeni w świętość i świadectwo życia Jana Pawła II zawsze widzimy go w stroju pontyfikalnym, liturgicznym. Przedstawiony na naszej ikonie święty już uczestniczy w liturgii wiecznej – boskiej, ma w niej bardzo konkretny udział. Teraz stał się dla nas przykładem dążenia i uobecnieniem umiłowania miłości przedwiecznej.
W dzisiejszym procesie twórczym nad ikoną Tradycja Kościoła przychodzi nam z konkretna pomocą, co więcej daje konkretne wskazówki w tym, co my dzisiaj nazywamy „kanonem” malarstwa bizantyjskiego. Ikonografia chrześcijańska przychodzi nam z pomocą przedstawień wielu świętych postaci na ikonach. Prawzorem jest ikona Jezusa Chrystusa Pantokratora. Stąd przedstawienie św. Jana Pawła II stało się realne w odniesieniu do pierwowzoru. Cała postać jest powieleniem schematu i wyrazu tej ikony ikon. Całe życie świętego było niczym innym jak naśladowaniem i odwzorowaniem Jego Ewangelii – Dobrej Nowiny. Jego posłannictwo, to niesienie światu Jezusa – Jego pokoju i miłości. To pielgrzymowanie wyraża się w stroju pontyfikalnym, liturgicznym. W Liście apostolskim Ojca Świętego Jana Pawła II z okazji 40. rocznicy ogłoszenia Konstytucji o liturgii świętej «Sacrosanctum Concilium», (Watykan, 2003) czytamy: „W Chrystusie Panu i w Jego Duchu cała egzystencja chrześcijańska staje się «ofiarą żywą, świętą, Bogu miłą», prawdziwą «służbą Bożą» (Rz 12, 1). Naprawdę wielkie jest więc misterium, które urzeczywistnia się w liturgii. To w niej otwiera się na ziemi skrawek nieba i wspólnota wierzących wraz z chórem niebieskiego Jeruzalem wznosi nieustający hymn pochwalny: «Sanctus, Sanctus, Sanctus, Dominus Deus Sabaoth. Pleni sunt caeli et terra gloria tua. Hosanna in excelsis».
Św. Jan Paweł II ubrany jest w ornat z pretekstą, na której widać oliwne gałązki – symbol pokoju i nadziei. Sam ornat namalowany jest w barwach biało-zielono-żółtych, które są kolorami miłości, nadziei, czystości i godności „Dzieci Bożych”. Na ornacie ma paliusz jako symbol szczególnego powołania – bycia pasterzem. Ojciec Święty prawą dłonią błogosławi nam (na palcu serdecznym dłoni błogosławiącej pierścień rybaka jako symbol dostojeństwa i szczególnego błogosławieństwa), na głowie ma biało-zieloną-żółtą mitrę, w lewej dłoni trzyma pastorał z krzyżem. Ikona zawsze ukazuje tylko osoby i to co jest najważniejsze, oblicze. Jego twarz jest kompromisem stylistyki bizantyjskiej. Z jednej strony ma nam przypominać twarz, którą jeszcze bardzo dobrze pamiętamy, a z drugiej zawierać to, co charakterystyczne dla ikony. Przedstawiając oblicze duchowe świętego powinniśmy zachować zewnętrzną zgodność z pierwowzorem. Chcieliśmy, żeby jego wzrok ukazywał nam prawdziwą miłość do Boga. Uzewnętrzniał to, co duchowe i nieprzemijające. Stąd oblicze świętego na ikonie wpatrzone jest w każdego z nas, jako w prawdziwą ikonę Boga na ziemi. Natomiast w złotym tle wygrawerowane są obrazy katedry na Wawelu i bazyliki św. Piotra, jako świątynie szczególnie ważne w życiu Jana Pawła II. Zadaniem ikony jest prowadzić nas przez mistyczne doświadczenie do spotkania z Bogiem.
Symbolika ikony św. Jana Pawła II
Św. Jan Paweł II przedstawiony jest w półpostaci. Nawiązuje w ten sposób do ikony Pantokratora. Tak jak On jest przedstawiany z gestem błogosławieństwa, również na naszej ikonie postać papieża czyni to samo jako następca św. Piotra Apostoła.
Tło i światło na ikonie
Na ikonach nigdy nie ma światłocienia. Ikona jest malowana światłem. Stąd złote tło na ikonie, które oślepia swym blaskiem i bogactwem. Przedstawia świat absolutnej światłości. „Ja jestem światłością świata. Kto idzie za Mną nie będzie chodził w ciemności, lecz będzie miał światło życia” (J 8,12), ”Bóg jest światłością i nie ma w Nim żadnej ciemności” (1J 1,5)
Złote tło ukrywa dwa symbole: wygrawerowane są wizerunki katedry na Wawelu w Krakowie i bazyliki św. Piotra w Watykanie. Świątynia jest miejscem sacrum, sprawowania świętej liturgii. To była droga, narzędzie świętości papieża. W Krakowie rozpoczęła się jego posługa jako biskupa i później jako kardynała. Swoje apogeum osiągnęła w bazylice w Watykanie. Tam spoczęły jego doczesne szczątki, u boku św. Piotra apostoła. Tam jest dalej duchowa obecność jego osoby. Święty wśród świętych. Święci hierarchowie do który należy Jan Paweł II, przedstawiani są na ikonach często wraz z miejscami w których sprawowali swoje urzędy, swoje posłannictwo. Świątynie, w tym przypadku katedra i bazylika, mają być przedstawieniem nieba na ziemi, gdzie sprawuje się niebiańską liturgię.
Ruch i gesty postaci na ikonie
Postać Jana Pawła II na ikonie jest przedstawiona frontalnie z lekko odchylonym obliczem. Jest to przedstawienie statyczne, wręcz nie ruchowe, jakby chciało zatrzymać czas, a zarazem wyrazić obecność bożego pokoju. Jest to postać trwająca na modlitwie, odbicie bezruchu Boskiego spokoju. Jest to ciało uwielbione, jak żywy kamień. Błogosławiąca dłoń nie tylko udziela nam i wyprasza potrzebne łaski, ale jednocześnie wskazuje na to co w górze, w niebie. Ukazuje naturalny porządek naszego świat: „Jeśliście więc razem z Chrystusem powstali z martwych, szukajcie tego, co w górze, gdzie przebywa Chrystus zasiadając po prawicy Boga. Dążcie do tego, co w górze, nie do tego, co na ziemi. Umarliście bowiem i wasze życie jest ukryte z Chrystusem w Bogu. Gdy się ukaże Chrystus, nasze życie, wtedy i wy razem z Nim ukażecie się w chwale”. (Kol 3,1-4)
Szaty i atrybuty na ikonie
Jan Paweł II ubrany jest strój pontyfikalny, liturgiczny. Na koniec każdej liturgii biskup przyodziany w ornat otrzymuje mitrę i pastorał. Jest gotów do udzielenia wszystkim uczestnikom liturgii błogosławieństwa i zarazem posyła nas by głosić dobrą nowinę o zbawieniu. Papież wręcz mówi do nas gestem błogosławieństwa. Posyła tam, gdzie trzeba iść głosić Jezusa Chrystusa i Jego Ewangelię o miłości i pokoju.
Biało-żółty ornat
Ornat jest główną szatą mszalną. Przechodził liczne ewolucje od pierwszych wieków, aż do czasów obecnych. Pierwotny ornat był dużą tkaniną z otworem pośrodku dla głowy, spadającą w fałdach dookoła postaci. W czasie długiego rozkwitu sztuki liturgicznej ornat zachowuje kształt szerokiego płaszcza prawie do XVI w. Papież jest ubrany w tzw. ornat gotycki, który wykształcił się, w tej formie, po Soborze Watykańskim II, nawiązując do okresu sprzed Soboru Trydenckiego. Kolor biały jest najgłębszym i najbardziej mistycznym, symbolizuje światłość i ponadczasowość. Zaś kolor odcieni jasno żółtych czystość, ciepło i miłość oraz zieleń – nadzieję.
Ozdobiony jest bardzo skromną pretekstą (łac. praetexta) – szeroki pas nakładany na ornat. Preteksta jest w kształcie wideł lub tzw. krzyża łacińskiego, którego ramiona jednak nie dochodzą do brzegu ornatu. Na pretekście znajdują się zielone gałązki oliwne jako symbol pokoju i zwycięstwa. Przez cały swój pontyfikat papież głosił niestrudzenie pokój i sprawiedliwość, miłość i nadzieję. Umiejscowienie symboli gałązek oliwnych na pretekście w formie krzyża wskazuje na symbol zwycięstwa – In hoc signo vinces („pod tym znakiem zwyciężysz”).
Paliusz
Paliusz jest to rodzaj białej, wełnianej, okrągłej stuły okalającej szyję, położonej na ramionach, o dwóch końcach, z których jeden spada na piersi, drugi na plecy. Paliusz ozdobiony jest obecnie czterema lub sześcioma krzyżykami z czarnego jedwabiu (do w. XIII były czerwone) symbolizujące przynależność do owczarni Dobrego Pasterza – po dwa na końcach spadających, a cztery na naszyjniku. Końce paliusza obciążone są ciężarkami obszytymi w czarny jedwab. Paliusz był pierwotnie w Kościele wyłącznie zarezerwowany papieżowi jako insignium jego pasterskiej władzy. Paliusz jest symbolem władzy biskupiej jako biskupa Rzymu. Jest to symbol o wymiarze eklezjalnym i chrystologicznym ukazujący fundament władzy każdego papieża, biskupa.
Pastorał
Pastorał jest wyrazem jurysdykcji biskupiej i rządów nad wiernymi – laską pasterską. Z pastorałem w ręku papież czy biskup zawsze udziela wiernym błogosławieństwa. Jest on symbolem władzy służebnej, duchowej. Symbolika pastorału jest głęboko zakorzeniona w Biblii. Laska pasterska wiąże się z drzewem życia. Jest symbolem płodności, ale służy też do odpędzania złych mocy. W ikonografii Nowego Testamentu Chrystus ukazywany jest jako Dobry Pasterz z laską w ręku (Ps 23,4). Kiedy Jezus rozsyłał swoich uczniów, powiedział im, „żeby niczego nie brali na drogę prócz jednej laski” (Mk 6,8), będącej symbolem wędrowania w wierze i dla wiary. W interpretacji teologicznej podkreśla się, że pastorał jest symbolem wiary przekazywanej przez biskupa, znakiem dóbr niebieskich rozdzielanych przez niego, a także odradzającej się mocy. Pastorał Jana Pawła II jest szczególny. Zwieńczony krzyżem z pasyjką Jezusa Chrystusa ukrzyżowanego. Jakże często widzieliśmy przytulającego się papieża do tego pastorału – krzyża.
Mitra biskupia
Mitra jest uroczystym nakryciem głowy każdego biskupa. Użycie mitry jest oznaką godności biskupiej. Mitra przeważnie jest biała zgodnie z tradycją rzymską i symbolizuje blask cnót. Modlitwa towarzysząca kiedyś wkładaniu mitry nazywała ją „hełmem zbawienia”, a symbolika średniowieczna w dwóch jej rogach widziała symbol Starego i Nowego Testamentu. Szczególnym rodzajem mitry była papieska tiara, której zrzekła się Jan Paweł II na rzecz ubogich. Stąd mitra na jego głowie papieża ma podwójne symboliczne znaczenie: to wynikające z tradycji oraz symbol szczególnego ubóstwa.
Pierścień biskupi, rybaka
Pierścień biskupi jest większy niż inne pierścienie. Przy konsekracji papieży lub biskupów pierścień wkłada się na prawą rękę jako dostojniejszą, rozdającą błogosławieństwa i biskup nosi zawsze pierścień na palcu serdecznym. Pierścień symbolizuje zachowywany przez biskupa prawdziwy depozyt wiary oraz jego zaślubiny z Kościołem mu powierzonym. Pierścień Rybaka symbolizuje łączność z Księciem Apostołów, św. Piotrem.
Napisy na ikonie
Każda ikona oprócz wyraźnej konstrukcji malarskiej – formy powinna posiadać podpis, czyli imię. Nadanie imienia ikonie łączy się z podpisaniem jej imieniem przedstawionego świętego. Napis musi być umieszczony blisko oblicza. W ten sposób jeszcze raz jest podkreśla się znaczenie ikony w docieraniu do jej duchowego pierwowzoru. Słowo i obraz znajdują swoje uwiarygodnienie. Ikona staje się słowem, a słowo staje się ikoną. Każda osoba na ziemi ma imię. Tylko zło wyzbyło się imienia, co więcej wstydzi się go ujawniać. Kwestia pisowni i języka w którym podpisuje się ikony podlega prostej zasadzie. Językiem, w którym dokonuje się podpisu jest język liturgii. Językiem liturgii Jana Pawła II była łacina, stąd podpis po łacinie „SANCTVS IOANNES PAVLVUS PP. II”.
Zakończenie
Przesłaniem współcześnie namalowanej ikony św. Jana Pawła II jest świadectwo życia jakie nam pozostawił święty papież Polak. Ikona pokazuje prawdziwe piękno – piękno duchowe. Jest echem obecności Ducha Bożego by przemieniać oblicze tego świata, otwierając nasze umysły na rzeczywistość wieczną. Jan Paweł II był tym, który niósł miłość i pokój tam, gdzie go nie było. W swoim nauczaniu papieskim ukazywał nam szczególną miłość do Ewangelii i Kościoła, poszanowania każdego człowieka, który jest obrazem, świątynią Boga. Każdy człowiek w pewnym sensie pozostaje nieznany samemu sobie. Jezus Chrystus objawia nie tylko Boga, ale «objawia w pełni człowieka samemu człowiekowi». Jan Paweł II przekazał nam zachwyt, ten szczególny zachwyt nad twórczością i obecnością Boga w człowieku i świecie.
Ikona św. Jana Pawła II powstała w oparciu o najlepsze wzory i przekaz tradycji sztuki bizantyjskiej. Jest przestrzenią sacrum, przestrzenią modlitwy i spotkania. Zawiera w sobie to, co nam tradycja i doświadczenie modlitwy ukazują. Jest liturgią, która ma swój początek w Jezusie Chrystusie i do Niego zmierza. Jest „oknem” poprzez które ulatują nasze modlitwy do Boga.
(tekst napisał o. Zygfryd Kot SI)